(Deel 2 van de Girard-serie. Deel 1 hier)
Vandaag lijkt de Westerse wereld en in het bijzonder de Verenigde Staten midden in een klassieke Girardiaanse offercrisis [het zondebokmechanisme, zie deel 1 (vert.).] te zijn beland. Ooit betrouwbare instituties brokkelen af. Het publiek verliest het vertrouwen in zijn autoriteiten: politiek, financieel, juridisch en medisch. De nieuwe generatie is armer en zieker dan de vorige. Weinigen, van welke politieke overtuiging dan ook, geloven dat de maatschappij werkt of dat we op de goede weg zijn. Rede, markten en technologie hebben gefaald om hun utopische belofte in te lossen. De goden hebben ons in de steek gelaten en we zien monsters opdoemen uit hun schaduwen: ecologische ineenstorting, nucleair armageddon, de vergiftiging van onze lichamen, geesten en wereld. Onderhuidse verschillen en rivaliteiten, ooit ondergebracht in een algemene burgerlijke consensus, krijgen een nieuwe intensiteit naarmate elke partij militanter wordt. Terwijl het vertrouwen in het vermogen van de staat om het kwaad op afstand te houden afneemt, komen latente rituele instincten weer tot leven.
De filosoof René Girard stelde dat deze rituele instincten voortkomen uit sociale omwentelingen waarin op hol geslagen cycli van wraak - de oorspronkelijke sociale ziekte - werden omgezet in verenigend geweld tegen tot zondebok gemaakte slachtoffers. Rituelen, religies, feesten/festijnen en politieke instellingen ontwikkelden zich om te voorkomen dat soortgelijke uitbarstingen zich opnieuw zouden voordoen.
Eén zo'n ritueel patroon dat Girard identificeert is het ‘anti-feest/festijn,’ waarin "de riten van de offeruitdrijving niet worden voorafgegaan door een periode van uitzinnige anarchie, maar door een extreme soberheid en een verhoogde striktheid in de naleving van alle verboden." In de moderne tijd neemt dit een uitgebreide institutionele vorm aan in het totalitarisme. Zowel het Sovjet-communisme als het nazi-fascisme hadden een sterk puriteinse inslag, omdat beide vijandig stonden tegenover alles wat buiten hun eigen orde viel. Fascisme is in wezen een uitgebreid anti-feest/festijn en het ontstaat als reactie op een dreigende sociale ineenstorting, echt of ingebeeld. In veel samenlevingen grijpt de priesterkaste elke gelegenheid aan om deze rigoureuze verboden, taboes en rituelen op te leggen. Ze vergroten immers hun eigen macht. De beste gelegenheid om een anti-feest/festijn, een regime van strenge regels te vestigen is een crisis die kan worden toegeschreven aan de zondige gedragingen van mensen. Een crisis zoals een aardbeving, een overstroming of... een plaag.
We lijken vandaag gedeeltelijk uit een lange reeks van anti-feesten/festijnen te komen, ook wel bekend als lockdowns. Ze gingen gepaard met totalitaire tendensen en een quasi-fascistische vijandigheid tegenover echte feesten/festijnen en verder alles wat ook maar enigszins op publiek plezier leek. Bovendien hebben veel van onze volksgezondheidsmaatregelen een duidelijke rituele inslag en delen ze met zowel het fascisme als met talloze archaïsche anti-feesten/festijnen een obsessie voor ‘vervuiling’. Overweeg bijvoorbeeld eens de volgende passage van de vroeg 20e-eeuwse antropoloog James Jenkins, getiteld: The Collapse of the Nredom Tribe: A Case of Religious Hysteria.
De ineenstorting van De Nredom stam: een geval van religieuze hysterie
Jenkins' kroniek begint op een moment dat de ‘stam’ Nredom (in werkelijkheid een talrijke en sterk georganiseerde samenleving) al tekenen van sociaal, politiek en ecologisch verval vertoonde. De priesters waarschuwden al jaren voor boze geesten die op het punt stonden het volk aan te vallen. In het derde jaar van Jenkins' etnografische verblijf werden enkele leden van de stam ziek. Er was een kwade geest op komst! Zoals de priesters het uitlegden, kon de geest iedereen bezitten die zich niet hield aan verschillende nieuwe taboes en noodzakelijke rituelen uitvoerde. Eenmaal bezeten door de geest werd iemand onrein en liep hij het risico om de geest over te dragen op iedereen met wie hij omging. Niemand kon de geest zien zonder speciale ceremoniële instrumenten zoals de priesters die bezaten, maar ze maakten er tekeningen van om aan de bevolking te laten zien. Er werd een ritueel bedacht om te bepalen of een bepaalde persoon bezeten was door de geest. Een speciaal gewijde stok werd bevochtigd met de lichaamsvloeistoffen van de persoon die verdacht werd van bezetenheid en vervolgens naar een speciale hut gestuurd waar priesters de stok onderwierpen aan verdere wichelarij-rituelen die bedoeld waren om de boze geest te dwingen zichzelf te openbaren. Vervolgens brachten agenten van de priesters de onfortuinlijke inwoner op de hoogte van zijn of haar bezetenheid. Iedereen die als bezeten werd bestempeld, moest twee weken lang strikt afgezonderd blijven van de rest van de stam.
Sommige taboes en rituelen die de onfortuinlijke bijgelovige inboorlingen aannamen waren nogal bizar. De priesters lieten bijvoorbeeld op alle openbare plaatsen merktekens plaatsen op een vadem afstand van elkaar en stelden dat als iedereen niet dichter bij elkaar stond dan de merktekens aangaven, ze magische bescherming zouden genieten. Ze eisten ook dat iedereen die in de buurt van de onreine zou komen, regelmatig rituele wassingen en andere vormen van lichaamsreiniging zou uitvoeren en verschillende vormen van ceremoniële hoofddeksels zou dragen om de geest af te schrikken. Alle openbare bijeenkomsten waren verboden en zelfs normale levensfuncties werden sterk beperkt. Geen enkele activiteit was toegestaan zonder de uitdrukkelijke toestemming van de priesters.
Zoals je je kunt voorstellen, zorgde dit regime voor intense sociale stress, ontberingen en een zekere mate van oppositie. Al snel waren de priesters bezig met het uitroeien van verschillende ketterijen. Sommige ketters beweerden dat de rituelen om de overdracht van de boze geest te stoppen niet zouden werken, of dat de geest niet zo gevaarlijk was. Sommige ketters twijfelden aan het bestaan van de boze geest en zeiden dat het grote aantal zieken een andere oorzaak had. Anderen verkondigden luidkeels dat de boze geest door de priesters zelf op de bevolking was losgelaten. De sociale spanningen liepen op toen de priesters probeerden de ketters het zwijgen op te leggen en de bevolking tegen hen op te hitsen. De meeste mensen in de stam vertrouwden de priesters, maar velen hadden blijkbaar ook twijfels omdat de rituelen niet consequent werden nageleefd. Omdat ze wisten dat publieke afwijzing van het strikte regime van taboes en rituelen onvermijdelijk was, kondigden de priesters aan dat ze een nieuw sacrament aan het ontwikkelen waren, een magisch drankje dat de ontvanger voor altijd zou beschermen tegen bezetenheid. Het drankje werd toegediend door een afgevaardigde priester via een licht pijnlijk ritueel van door de huid heen steken met naalden. Het drankje heiligde iedereen die het ontving. Deze geheiligde broeders konden weer deelnemen aan het normale leven, hoewel ze zich nog steeds moesten houden aan bepaalde nieuwe rituelen en taboes. De weigeraars van het drankje bleven onrein en werden onderworpen aan allerlei straffen, beschimpingen en verbanning.
Helaas bleek het nieuwe drankje minder effectief dan de priesters oorspronkelijk hadden beloofd. Volgens de priesters lagen er andere geesten op de loer, waartegen nieuwe rituelen en taboes moesten worden toegepast en nieuwe drankjes moesten worden toegediend. De door de priesters in deze crisistijd verworven macht zou dus permanent moeten zijn. Verder, zo lieten ze duister doorschemeren, was deze kwade plaag een soort straf voor de zondige gewoonten van de stam, in het bijzonder voor de zonden van de ketters. Ketterij moet worden uitgeroeid! Het onreine moet geheiligd worden! Al snel werd het land overspoeld door religieuze pogroms, gevolgd door tegenpogroms tegen de priesters zelf. De samenleving van Nredom stortte in.
Oké, ik beken. Het bovenstaande heb ik zelf verzonnen. De priesters zijn de wetenschappers. Het staafje is het PCR-teststaafje. De onreinen zijn degenen met positieve testuitslag. Het drankje is het vaccin. Mijn punt is niet dat Covid niets anders is dan een religieuze hysterie. Mijn punt is: wat Covid ook zijn mag, het is ook een religieuze hysterie. Deze parabel is bedoeld als een lens waarmee we onze huidige toestand en zeer waarschijnlijk komende gebeurtenissen scherper kunnen waarnemen.
Onze sociale reacties op Covid vertonen zo'n opvallende gelijkenis met rituele praktijken en ideeën (maskers, drankjes, taboes, heiliging, enz.) dat we ons moeten afvragen wat er nu eigenlijk echt wetenschappelijk is aan ons volksgezondheidsbeleid en wat er eigenlijk verkapte religie van is. Het zou zelfs kunnen leiden tot een diepere vraag: hoe en of wetenschap verschilt van (andere) religies. (Lees alsjeblieft de uitleg iets verderop voordat je begint te protesteren met woorden als: "Belachelijk. Hoe zit het met objectiviteit? De wetenschappelijke methode? Met Peer review ?” Want dit idee kan niet zomaar met triviale argumenten worden afgedaan).
Ik aarzel om wat dan ook "slechts een ritueel" te noemen, (…) maar de twijfelachtige effectiviteit van veel van onze volksgezondheidspraktijken vragen erom "slechts rituelen"te worden genoemd. Ik zal hier niet proberen aan te tonen dat maskers, quarantaine, afstand houden, enzovoort dubieus zijn. Ten lesten ende gaat het om de vraag of onze systemen van kennisproductie (wetenschap en journalistiek) deugdelijk zijn en of onze medische en politieke autoriteiten betrouwbaar zijn. Twijfelen aan de orthodoxie op het gebied van de volksgezondheid betekent dat het antwoord op deze vraag ‘nee’ is. Ze zijn niet deugdelijk, ze zijn niet betrouwbaar. Echter, wie deze stelling probeert te verdedigen, is genoodzaakt om bewijs te verkrijgen van buiten de officiële instellingen. Bewijs dus, dat voor de ware gelovigen per definitie illegitiem is.
Het is onwaarschijnlijk dat je het ongelijk van de priesters kan bewijzen met door de priesters goedgekeurde informatie. Als je het probeert ben je een ketter.
Een hedendaagse term voor ‘ketter’ is ‘complottheoreticus’. De term hoort tussen aanhalingstekens omdat het één ding is om te beweren dat onze instellingen niet deugen en iets heel anders om te beweren dat een bewuste samenzwering ze zo maakt. Het frame ‘samenzwerings- of complottheoreticus’ is een van de manieren geworden om tegenstanders van de orthodoxie in de volksgezondheid te schaden en te ontmenselijken.
De snelheid waarmee mensen met meningen die afwijken van de Covid-orthodoxie worden ingedeeld in ondermenselijke categorieën is alarmerend. Die snelle indeling is precies datgene wat er nodig is om hen voor te bereiden op hun rol als Girardiaanse zondebokken. Een eeuwige menselijke reflex in tijden van problemen is het vinden of creëren van ketters en verschoppelingen. Vandaag de dag worden ze ‘anti-vaxxers’, ‘wetenschap-ontkenners’, ‘Q-aanhangers’, ‘complotdenkers’, ‘extreem rechtse antisemieten’ en ‘binnenlandse extremisten’ genoemd. Zij zijn het object van een soort virtuele pogrom. Zij zijn het doelwit dat vernederd wordt, dat de schuld krijgt en vaak digitaal monddood wordt gemaakt. Soms zijn de gevolgen meer dan digitaal.
Net als moderne fascisten met hun ideeën over etnische zuiveringen en moderne communisten met hun partijzuiveringen, waren oude samenlevingen volgens Girard vaak geobsedeerd door vervuiling. De oorspronkelijke vervuiler was geweld. Als geweld eenmaal aangewakkerd was, kon het snel uit de hand lopen, net als een infectie.
Girard:
"Als de offerkatharsis [heksenjacht uitmondend in de doodstraf (vert.)] er daadwerkelijk in slaagt om de onbeperkte verspreiding van geweld te voorkomen, dan wordt er in feite een soort infectie gecontroleerd..... Immers, de neiging van geweld om zich op een surrogaat te storten als het beroofd is van zijn oorspronkelijke object, kan zeker beschreven worden als een besmettelijk proces."
Daarom werden offerslachtoffers vaak in quarantaine geplaatst ten opzichte van de normale samenleving en werd het geweld van het offer [de doodstraf (vert.)] strikt binnen de rituele structuren gehouden.
Wat totalitaire samenlevingen, traditionele anti-festivals en -festijnen en Covid lockdowns gemeen hebben is een reflex van controle. Deze reflex beantwoordt elk falen van controle met meer controle. Wanneer herbicideresistent onkruid verschijnt, is de oplossing een nieuwe herbicide. Als immigranten de grens oversteken, bouwen we een muur. Wanneer een schoolschutter een afgesloten schoolgebouw binnenkomt, versterken we het verder. Wanneer ziektekiemen resistent worden tegen antibiotica, ontwikkelen we nieuwe en sterkere antibiotica. Als maskers de verspreiding van covid niet tegenhouden, dragen we er twee. Wanneer onze taboes er niet in slagen het kwaad op afstand te houden, verdubbelen we ze. De controlerende geest voorziet een paradijs waarin elke actie en elk object wordt gecontroleerd, gelabeld en beheerst. Er zal geen ruimte zijn voor alles wat slecht is. Niets en niemand zal misplaatst zijn. Elke actie zal geautoriseerd zijn. Iedereen zal veilig zijn.
Zij die de controleprogramma's van Bill Gates en de technocratische elite toeschrijven aan kwaadwilligheid zien het idealisme achter het Technologische Programma niet. Voor de elites lijken hun critici onbegrijpelijk. Dat zijn in hun ogen misleide, onwetende vijanden van de vooruitgang zelf, vijanden van de verbetering van de mensheid.
Helaas voor hen en voor ons is het paradijs van totale controle een fata morgana. Hoe dichter we daarbij komen, hoe sneller hij oplost in het niets. Hoe strakker we orde opleggen, hoe meer chaos er door de kieren naar buiten komt. Girard: "Geweld dat te lang in toom wordt gehouden zal zijn grenzen overschrijden en wee degenen die toevallig in de buurt zijn." Hetzelfde geldt voor andere aspecten van de wilde: verlangen, woede, angst, eros. Extreme orde creëert zijn tegendeel.
Een subtiele parallel verbindt de dynamiek van het offerslachtoffer met andere programma's van controle. Uiteindelijk zijn beide afhankelijk van een valse reductie waarvan de tijdelijke schijn van succes diepere problemen laat voortbestaan. De oorzaak van immigratie ligt niet alleen bij immigranten; de oorzaak van schietpartijen op scholen ligt niet alleen bij schutters; de oorzaak van ziekten ligt niet alleen bij ziekteverwekkers; de oorzaak van klimaatverandering ligt niet alleen bij broeikasgassen. Dit zijn slechts de terminale agentia van een lang proces; ze zijn de meest opvallende onder een complex van oorzaken; ze zijn, net als een zondebok, handige doelwitten voor het uitoefenen van macht. Als we die hebben uitgeoefend, zijn we tevreden dat er iets is gedaan.