Vrije school: de waarde van het menszijn centraal

Reactie van Anselma Remmers op Daphne van Paassens essay over vrije scholen in de Volkskrant van 6 juli 2024.

Graag wil ik op persoonlijke titel en als coördinator van de vrije school leerroute (VSL) in Culemborg, waar ik werkzaam ben, reageren op het essay van Daphne van Paassen in de Volkskrant van 6 juli jongstleden. Ik wil laten weten hoe wij als docenten van deze leerroute omgaan met de punten die in dat artikel genoemd worden. En ik wil laten zien hoe ik vanuit mijn jarenlange verbondenheid met de Vrije School en met antroposofie naar deze kwestie kijk.

Aan het eind heb ik linkjes toegevoegd die verwijzen naar reacties van de Vereniging van vrije scholen, een reactie van Anna Vogel, docent aan de vrije school PABO in Leiden en naar de reacties die zijn binnengekomen op de website van de Volkskrant.

Allereerst wil ik noemen dat ik het artikel erg suggestief vind. De auteur lijkt haar eigen mening en gevoel te onderbouwen met allerlei quotes en suggesties van verbanden, maar met net zoveel gemak zijn er voorbeelden te vinden van precies het tegenovergestelde. Ik mis in het artikel besef van hoe het er in vrije scholen van binnen écht aan toe gaat. Ik mis ook respect voor alle mensen die met hart en ziel in vrije scholen werken, elke dag weer. En ik mis dat er wordt stil gestaan bij de groei van het aantal vrije scholen. Blijkbaar vinden ouders daar iets dat hen aanspreekt.  Onlangs is er op de VSL een enquête gehouden onder ouders over de meerwaarde van het vrije school onderwijs en daar kwamen zeer positieve reacties uit naar voren. Vooral werd genoemd: het sociale, het creatieve, de persoonlijke aandacht, het zien van de kinderen in wie ze zijn. Dat staat zeer ver af van een racistische houding. Het tegendeel daarvan is waar: iedereen mag op de vrije school zijn wie hij of zij is, ongeacht cultuur, etniciteit, gender etc. - net als in het openbaar onderwijs.

Ik ga al lang mee in de vrije schoolbeweging en zie dat het interculturele omarmd wordt en dat een open mind naar de wereld voorop staat. Als wij in de brugklas vertellen over de ontdekkingsreizen, dan vertellen we er ook bij wat daaruit voortgekomen is: dat een impuls die voortkwam uit ontdekkingsdrang is doorgeschoten in egoïstische machtsdrang. We vertellen dan ook dat dit geldt voor een groot deel van de westerse geschiedenis, die zich nog steeds voortzet in de door multinationals geregeerde wereldeconomie. In de aardrijkskunde- en geschiedenislessen in klas 2 (8^ste klas) en 3 (9^e klas) gaan wij daar dieper op in. We behandelen het slavernijverleden en laten duidelijk zien welk een onrecht daar begaan is. We doen dat zo, dat leerlingen dat ook echt van binnenuit meebeleven en een tekst, gedicht of kunstwerk maken, waarin ze deze onrechtvaardigheid tot uitdrukking brengen. In de economieperiode laten we de leerlingen een werkstuk maken 'van grondstof tot eindproduct' om besef te krijgen van de ongelijkwaardigheid in de wereldhandel, waarbij ‘het rijke westen’ vooral de winst opstrijkt.

De vrije school komt voort uit de door Rudolf Steiner geïnitieerde driegeledingsgedachte, waarbij het gaat om solidariteit in het economisch leven, vrijheid in het denken en het culturele leven en gelijkwaardigheid tussen ieder mens in het rechtsleven. Daar valt nog een wereld te winnen. Het zou mooi zijn geweest als dít principe naar voren gebracht zou zijn in het essay van Daphne van Paassen. Want díe gedachte is het, waarop de vrije schoolpedagogie rust.

Er zijn inmiddels meerdere interculturele vrije scholen in Nederland. Hoewel inderdaad niet álle Vrije Scholen zo’n diverse populatie hebben, blijkt dus dat dit prima kan. Er is ook een heel aantal vrije school leerroutes binnen reguliere scholen, zoals onze VSL. Zonder openheid, wereldgerichtheid en een goede samenwerking zouden die er niet zijn.  Er zijn wereldwijd vrije scholen op álle continenten, dus ook in landen met een Islamitische, Hindoeïstische, Boeddhistische, Afrikaanse of Zuid- of Noord (soms inheemse) Amerikaanse cultuur. Leraren die daar werken en die ik ontmoet heb ik op internationale conferenties heb ik horen zeggen: door het mensbeeld achter de vrije school snap ik mijn eigen cultuur beter. Aanvankelijk vertoonde het vrije vchoolonderwijs op andere continenten nog wat Europese kenmerken, maar de meeste scholen hebben dat allang achter zich gelaten. Is trouwens niet heel het onderwijssysteem tamelijk westers? Juist vrije scholen bieden een blik op de innerlijke waarden van andere culturen, door o.a. aandacht te geven aan mythologische verhalen en de wereldreligies. Niet vanuit een ‘eigen volk eerst’ gedachte maar juist het tegendeel daarvan: om de leerlingen een brede en diepgaande kijk op de wereld te bieden.

Wat de feesten betreft: op onze VSL vieren we de seizoensfeesten. Waar deze verbonden zijn met de Christelijke jaarfeesten, besteden we daar aandacht aan, maar net zozeer is er aandacht voor de wijze waarop de feesten in andere culturen worden gevierd. In mijn mentorklas heeft een Marokkaanse leerlinge het Suikerfeest georganiseerd en alle leerlingen deden enthousiast mee. Dat was heel vanzelfsprekend.

Het is inderdaad zo, dat er énkele formuleringen in het zéér omvangrijke werk van Rudolf Steiner bestaan (o.a. 100.000 pagina’s gedrukte tekst), die in deze tijd als racistisch aangemerkt zouden kunnen worden. Ze zijn zeker niet zo bedoeld en ze worden steeds uit hun context gehaald. Als er iemand een respectvol beeld heeft én uitdraagt van wat het menszijn is, dan is dat Rudolf Steiner. Hij heeft juist in zijn hele oeuvre de aandacht gevestigd op universele menselijkheid, kosmopolitisme, morele ontwikkeling, vrijheid van denken en van culturele expressie en (gelijk)waardigheid van ieder mens op aarde. Omdat de betreffende selectie van uitspraken in de tegenwoordige context niet acceptabel is, hebben zowel de Antroposofische Vereniging, als de Vereniging van vrije scholen al in de jaren ’90 van de vorige eeuw uitvoerig onderzoek gedaan naar de teksten waar die uitspraken in voorkomen. Van de betreffende formuleringen is door beide verenigingen afstand genomen en dit is ook naar buiten gebracht. Het is daarom m.i. niet terecht, dat deze ‘oude koeien’ elke keer weer uit de sloot gehaald worden door journalisten die er om de één of andere reden mooie sier mee willen maken door te ‘framen’ en ‘shamen’. Het is precies wat er de laatste tijd veel gebeurt: er wordt in de media een mening gegeven of er wordt een stemming gecreëerd. Dat komt dan in de plaats van een objectief en genuanceerd onderzoek, waarin álle kanten van een zaak helder worden belicht.

Vrije schoolleraren baseren zich op het mensbeeld dat ieder kind een wezen is in ontwikkeling, met een unieke eigen levensweg. Het onderwijs wordt gezien als middel tot persoonlijke en sociale ontwikkeling, waarbij de eigen impuls van ieder kind er mag zijn en zich zó kan ontplooien, dat jonge mensen iets nieuws kunnen inbrengen in de samenleving. Dát is wat er wordt nagestreefd op vrije scholen en ook op onze VSL. Voor het onderwijs zowel als voor de andere werkterreinen die hun inspiratie vinden in het werk van Rudolf Steiner, geldt dat ze staan voor menswaardigheid en een gezonde leefbare aarde. Zoals bijvoorbeeld de biologisch dynamische landbouw, de antroposofische gezondheids- en gehandicaptenzorg, biografiewerk en sociaal ondernemen. Deze werkterreinen staan zeker niet onder een glazen stolp met elkaar, maar staan midden in de samenleving en zijn voor iedereen toegankelijk.

De Vereniging van vrije scholen heeft op haar website gereageerd op het artikel. Zie deze link: vrijescholen.nl/actueel/ogen-op-de-spiegel. Daarin wordt gesproken over een ‘spiegel’ die Daphne van Paassen de scholen zou voorhouden. Persoonlijk vind ik de toon van het artikel zo suggestief, dat het op zijn minst een spiegel is, die het beeld van de realiteit vertekent.  Op de website van de Volkskrant zijn heel wat reacties binnengekomen van Vrije School ouders, -leraren en -oud-leerlingen. Zie: ‘Heel veel vrijeschoolleerkrachten werken met hart en ziel aan een inclusieve samenleving’ | de Volkskrant. Anna Vogel, docent pedagogiek aan Hogeschool Leiden – vrijeschoolpabo, reageert ook het artikel; deze reactie is te vinden op haar LinkedIn-in-account: (9) Anna Vogel | LinkedIn

Hopend een ieder die mogelijk vragen of fronsende wenkbrauwen had bij het artikel in de Volkskrant hiermee voldoende geïnformeerd te hebben.

Anselma Remmers

Zie ook: Rudolf Steiner mensenvriend.

Anselma Remmers (1966) is docent aardrijkskunde en coördinator van de vrijeschoolleerroute van Lek en Linge in Culemborg. Tevens maakt zij sinds 2022 deel uit van het bestuur van de Antroposofische Vereniging in Nederland.

Zij was vele jaren actief voor het Internationaal Hulpfonds. ( Een bezoekje aan de site van dit fonds laat heel snel zien hoe onterecht de racisme-aantijgingen zijn). Ook heeft zij zich ingezet voor een interculturele benadering in het vrijeschoolonderwijs, in de tijd dat zij nog als basisschoolleerkracht werkte op de vrije school. In een reader die zij toen (in 2006) schreef in opdracht van de vereniging van vrije scholen, liet zij zien dat het vrije schoolleerplan daar zeer veel aanknopingspunten toe biedt.

Eerder verscheen van Anselma Remmers: Door tijdfenomenen heen kijken.

'