Op zaterdagmiddag 14 januari 2023 stapte ik de stampvolle grote zaal in van Houtrust zalencentrum in Amersfoort Hooglanderveen binnen. Zo’n drukte was het laatste dat ik had verwacht voor deze bijeenkomst met de sprekers Karen Hamaker en Mattias Desmet. De zaal was zo vol dat er geen stoel meer vrij was. Ik ging helemaal achterin de zaal staan, met goed zicht op de spreker Mattias Desmet. Hij begon net aan zijn lezing. Bescheiden van gestalte is hij en zacht van stem maar hij was goed verstaanbaar dankzij de elektrische versterking.
Desmet -hoogleraar psychologie in Gent, auteur van De psychologie van totalitarisme- sprak zoals ik nog nooit iemand van achter een spreekgestoelte had horen spreken. Hij begon met Vlaamse tongval te vertellen dat hij van crisis naar crisis was getuimeld en dat hij maar liefst 18 jaar in psycho-analyse was geweest. Drie sessies per week. Vlak voordat de coronacrisis begon, eind 2019 dus, had hij besloten daarmee te stoppen. Hij kwam er niet verder meer mee. Na het proces van zelfreflectie en transformatie besloot hij een boek te gaan schrijven over ontwikkelingen in de samenleving die hem zorgen baarden. Dat werd De psychologie van totalitarisme, officieuze bestseller in Belgie en het boek waardoor zijn collega’s van de universiteit hem met de nek aankijken. Hij staat er alleen en verloren bij op recepties.
Nadat hij zichzelf op verbazingwekkende, bijna intieme wijze had voorgesteld ging hij ertoe over, de inhoud van zijn boek, althans belangrijke delen daarvan, aan zijn gehoor uit de doeken te doen. (Her)lees het, dan ken je dat deel van zijn lezing.
Hij besloot zijn voordracht met een eye opener. Vaak had ik mij afgevraagd hoe het toch kon dat ik zulke slechte herinneringen had aan mijn omgang, als kleine jongen, met supporters van mijn favoriete voetbalclub. Ondanks onze gezamenlijke loyaliteit aan de club was de onderlinge sfeer ronduit slecht te noemen. De mannen gunden elkaar geen kruimel. Steevast wist iemand anders het altijd beter. Was er dan geen gezamenlijke vreugde als de club een wedstrijd won? Televisiebeelden van feestende menigtes laten dat toch duidelijk zien? Ze vallen elkaar in de armen en slaan elkaar op de schouder onder het slaken van luide vreugdekreten. Nu weet ik zeker: dat is geen gedeelde vreugde. Zo voelde dat vroeger. Ik bleef alleen en de anderen ook. Wat ze doen is het tonen van heftige emoties aan elkaar, waarmee ze hun loyaliteit aan het collectief demonstreren.
Desmet kwam met observaties en formuleringen die mij deden begrijpen wat zich in feite afspeelt als mensen opgaan in de massa. Ik vertel uit mijn herinnering wat hij zei: de onderlinge solidariteit van de massamens is geen solidariteit. Het is geen warmte van mens tot mens. Het is een loyaliteit aan het collectief. Maar wat is dat? Dat is een immens monster. Een beest dat alle onderlinge echte warmte, affectie, verbondenheid opzuigt. Tot er niets meer van over is. De gevolgen daarvan vallen bij voetbalsupporters nog wel mee, vergeleken met de massa’s in totalitaire staten. De solidariteit met het collectief vernietigt daar eerst de ‘vijanden’, en vervolgens andere groepen totdat de vernietiging totaal is. De massamens kan volledig bezeten raken van ideocratische waandenkbeelden. Die waandenkbeelden worden gevoed door precies het tegendeel van onderlinge verbondenheid en sociale warmte. Op deze plek zal ik geen voorbeelden noemen van de terreur waartoe dit heeft geleid. Ze zijn daarvoor te bekend, te talrijk, te gruwelijk en bovendien makkelijk op allerlei plekken te vinden, onder andere op het internet.
Er bestaan methodes, zienswijzen, oefeningen om de massamens in ons te transformeren. Om in een alchemistisch proces datgene wat ons vanuit het onderbewuste een bepaalde kant op wil sturen, bewust te worden. Schaduwwerk is een van die manieren, waarschijnlijk de belangrijkste. Het begrip ‘schaduwwerk’ slaat op een activiteit waarbij een mens in de innerlijke spiegel kijkt en dan ook gevoelens, gedachten, daden onder ogen ziet waar hij/zij zich voor schaamt.
Er bestaan ook manieren om de massamens in de ander aan te kunnen. Desmet vertelde hoe hij bij verschillende gelegenheden werd geconfronteerd met absurde aantijgingen en emotionele veroordelingen. Hij is zeer geoefend om onder zulke omstandigheden niet ook met modder te gaan gooien maar de ander rustig te antwoorden. Desmet: ‘dat zijn momenten waar ik met dankbaarheid op terugkijk. Ik voel me dan echt menselijk en dan voel ik ook dat de crisis waarin we verkeren zin kan hebben.’ Matthias Desmet gaf te kennen dat hij workshops gaat organiseren waarin je kunt oefenen in de gespreksvaardigheden waar het nu op aankomt: je standpunt en jezelf trouw blijven, ook als je onder verbaal vuur komt te liggen.
Ik zie uit naar je workshops Mattias!