De filosofe Hannah Arendt (1906-1975) is een onbetwiste autoriteit op het gebied van totalitaire dictaturen. Wie iets wil zeggen over een tendens in de richting van totalitarisme in onze tijd kan niet om haar heen. Haar standaardwerk Totalitarisme biedt inzicht in alle onderdelen van het totalitaire apparaat. Van ideologische, propagandistische, organisatorische, tot sociale en (massa)psychologische aspecten. Zij bespreekt deze onderwerpen naar aanleiding van haar onderzoek van twee totalitaire systemen uit de 20e eeuw: het derde rijk en de stalinistische dictatuur, die zij consequent als elkaars gelijken behandelt. Hieronder ga ik in op de ideologieën van de totalitairen, in het bijzonder de pseudowetenschappelijke premissen waarop die ideologieën waren gebaseerd. Daarbij beperk ik mij in hoofdzaak tot de nazi-ideologie. Vervolgens zal ik de premissen van de totalitairen vergelijken met de belangrijkste premisse (of het ‘paradigma’) van de coronacrisis.
Verzonnen premissen
De ideologie van de totalitairen bestaat uit leugens en halve waarheden. Adolf Hitler wond hier geen doekjes om. Hij schrijft :
‘Met uitgekookte leugens, die onafgebroken worden herhaald, is het mogelijk om mensen te laten geloven dat de hemel de hel is – en de hel de hemel. Hoe groter de leugen, hoe meer bereidheid er is om deze te geloven.’
Je zou geneigd kunnen zijn om deze uitspraak terzijde te leggen als een uiting van branie, ware het niet dat de auteur zelf het bewijs ervoor heeft geleverd. Niet veel later immers kreeg hij de Duitse massa’s achter zich met precies het soort leugens waar hij in zijn boek over had geschreven. De kraamkamer van deze leugens is de pseudowetenschap. Pseudowetenschap in de vorm van rassenleer leverde de premisse, die als een as fungeerde waar de helse machinerie om draaide. De premissen van zowel de nazi’s als van de bolsjewisten/stalinisten poneren een stelling omtrent het doel van de mensheid. Zij stellen dat er een in de schepping (nazi’s) of in de geschiedenis (bolsjewisme/stalinisme) ingebakken wet bestaat waaraan een doeloorzaak ten grondslag ligt. Het doel is een paradijselijke toestand. Om dit doel te bereiken moet een bepaalde groep mensen de eindoverwinning behalen op alle andere mensen. Zoals bekend waren de uitverkorenen bij de nazi’s de leden van het Germaanse ras en bij de bolsjewisten was dat het proletariaat. Het woord ‘overwinning’ moeten we zo letterlijk mogelijk nemen. Het vooronderstelt vijanden.
Doeloorzaak vs. vrijheid
De premissen van het nationaal-socialisme en het bolsjewisme poneren dus een doelgerichtheid van de natuur, resp. de geschiedenis. Aannames van een dergelijke in de schepping of in de geschiedenis ingeschreven doelgerichtheid of buitenmenselijke wil komen we in de loop der eeuwen in diverse varianten tegen. Rudolf Steiner wijdt er een belangrijk hoofdstuk (hoofdstuk 11, Werelddoel en levensdoel ) aan in zijn Filosofie der vrijheid. Hij beschrijft hoe de aannames van doelgerichtheid in de schepping voortspruiten uit een naïef soort denken en indruisen tegen de idee van de menselijke vrijheid. Hij wijst iedere doeloorzaak buiten de mens van de hand. Premissen, waarin een wet zoals bovenbeschreven wordt vastgelegd, verwijst Steiner als ‘verzonnen premissen’ naar het rijk der fabelen.
Het gevolg van deze afwijzing van iedere buiten de mens bestaande zedelijke wet is dat Steiner ook ieder individueel levensdoel, dat voortvloeit uit de aanname van zo’n doeloorzaak strijdig acht met de werkelijkheid. Het individu kan zijn levensdoel in vrijheid kiezen. Buiten hem of haar is er geen natuurwet of een andersoortige wet die hem of haar een ethiek kan opleggen. Tot welke gevolgen het kan leiden, als we wel een dergelijke wet tot richtsnoer voor het handelen aannemen, heeft de praktijk van de totalitaire heerschappij laten zien.
Selectie-ideologie
De nazi’s, met hun sociaal-darwinistische selectie-ideologie, wensten de eindoverwinning van het Germaanse ras in zijn natuurlijke tempo niet lijdzaam af te wachten. Zij wilden dit selectieproces versnellen door het zelf ten uitvoer te brengen. De SS-moordenaar was de voltrekker van een verzonnen ijzeren natuurwet, die boven het individuele denken, voelen en handelen stond als een onverbiddelijke gebieder. Het uitentreuren geciteerde Befehl ist Befehl is een logisch en onontkoombaar gevolg van de premisse. Die zet immers een keten van overheidsbesluiten in gang met de logica van een machine waarvan de mens onderdeel is. Niet democratische processen maar de sociaal-darwinistische (natuur)wet moest de gang van zaken gaan bepalen. Spoedig na zijn benoeming als Rijkskanselier op 30 januari 1933 loodste Hitler de beruchte machtigingswet door het Duitse parlement. Vanaf dat moment kon hij per decreet regeren, met de bekende catastrofale gevolgen. Op 28 februari 1933, na de Rijksdagbrand, volgde de Verordening van de Rijkspresident ter bescherming van volk en staat. Het nazi-vocabulair maakte veelvuldig gebruik van medische termen. Joden werden afgeschilderd als bacillen, als ziekteverwekkers dus. Om het zieke volkslichaam gezond te krijgen werden Massnahmen (maatregelen) afgekondigd: in hoog tempo werden Joden achtereenvolgens buitengesloten, vervolgd, geïnterneerd en vermoord.
Blind machtsstreven
Laten we uit het bovenstaande niet opmaken dat ieder lid van de nazitop de ideologie enthousiast onderschreef. Totalitaire heersers zijn bezeten van een blind machtsstreven. Daaraan maken zij alles ondergeschikt. Ze instrumentaliseren alles, het nationalisme niet uitgezonderd. Totalitarisme is een geniaal vormgegeven, satanisch-diabolisch construct om een dynamiek van expansieve destructie in beweging te zetten en gaande te houden. De ideologie heeft daarin de functie van schepper van een nieuwe werkelijkheid. Het prestige van de wetenschap wordt puur functioneel ingezet om de pseudowetenschappelijke aannames van geloofwaardigheid te voorzien. Vandaar Goebbels‘ uitspraak dat het totalitaire project zich ertoe leent om iedere vermomming aan te nemen die het wil. Fascisme, communisme, maar ook democratie. Mensen angst aanjagen, tweedracht zaaien, chaos scheppen om daar vervolgens op te reageren met draconische law and order; het kan onder allerlei vlaggen.
Vijandbeeld en coronapandemie
Laten we nu de premisse of het ‘paradigma’ van de coronaviruspandemie onder de loep nemen. Twee overeenkomsten met de eerder genoemde premissen van het totalitarisme vallen meteen op. De eerste is het vijandbeeld. Het virus had een vijandige eigen wil, zo leerde de gangbare virologie het ons. Het was een vijandige macht op zoek naar een geschikt slachtoffer. Daarin invaseerde het ten koste van het gastorganisme. Het slachtoffer, het gastorganisme, kon door toedoen van het virus ziekteverschijnselen vertonen. De ziekte verliep in een aantal gevallen ernstig en soms overleed men eraan.
Is de vermeende eigen wil van het virus een variatie op het thema van een buiten de mens bestaande wet, uitgaande van een doeloorzaak? Is het ook een verzonnen premisse? Dat zou heel goed kunnen. Deze eenzijdig materialistische, reductionistische opvatting kan op goede gronden weersproken worden. In onder andere de homeopatische en antroposofische geneeskunde worden ziekte- en genezingsprocessen bijvoorbeeld gezien als ontwikkelingskans. Nieuwe griepsoorten vormen daarop geen uitzondering. Het laatste woord is hier nog niet over gesproken en als niet-medicus kan ik er geen uitsluitsel over geven. Als we aannemen dat de vijand-interpretatie van het virus enige waarheid bevat, dan is het virus toch beslist niet zo vijandig als werd verkondigd door de medische autoriteiten aan het begin van 2020. Zo werd het sterfterisico veel hoger ingeschat dan het in werkelijkheid bleek te zijn, zoals onder andere blijkt uit dit artikel van Maurice de Hond.
Schijnbaar logische keten van maatregelen
De tweede overeenkomst is het effect van de premisse. Vanaf het moment dat er volgens de WHO sprake was van een machtig vijandig killervirus werd het startschot gegeven voor de meest ingrijpende overheidsmaatregelen ooit buiten oorlogstijd. Het vijandbeeld zorgde voor een enorme angst onder de bevolking. De vijand moest overwonnen worden! Een en ander leidde tot een schijnbaar logische keten van ‘maatregelen’. Deze werden genomen onder het motto van noodwetten, het parlement werd goeddeels buitenspel gezet. Verplicht testen en bijna verplicht vaccineren vormden het sluitstuk. Het logische gevolg daarvan was segregatie van gevaccineerden en niet gevaccineerden. Ongevaccineerden mochten vanaf september 2021 niet zonder geldig covidcertificaat, vervat in een digitale QRcode, horeca- en andere gelegenheden bezoeken. Een dergelijke vorm van discriminatie is slechts mogelijk in een door ideologie geschapen werkelijkheid.
Literatuur:
Hannah Arendt, Totalitarisme. Oorspronkelijk verschenen Als Totalitarianism, deel 3 van de The Origins of Totalitarianism (1951). Ned. vertaling uitgeverij Boom 2005. Voor dit artikel heb ik voornamelijk geput uit Hoofdstuk 4, Ideologie en terreur: een nieuwe regeringsvorm.
Rudolf Steiner, Filosofie der vrijheid. Meerdere uitgevers.
Het Hitlercitaat heb ik overgenomen uit Een sterke geest en een teder hart van Martin Luther King. (Uit: Sterk door de liefde, preken die het hart raken. Oorspr. titel: A gift of love.)
Het Goebbelscitaat heb ik uit mijn geheugen geput en ik kon het niet terugvinden op internet. Ik kan het dan ook slechts onder voorbehoud aan hem toeschrijven. Wie andere citaten van hem kent, weet dat het heel goed aan zijn cynische geest kan zijn ontsproten, zie: https://beruhmte-zitate.de/autoren/joseph-goebbels/.
Meer over Hannah Arendt: de psycholoog Mattias Desmet is een kenner van Arendt. In een interview gaat hij uitvoering op de huidige tijd in relatie met het werk van Arendt.
Arend de Valk
Dit artikel verscheen eerder in De veilige veste IV, oktober 2021.